Пишува: Свето Тоевски
На 16 ноември 2001 година Собранието на Македонија ги прогласи 15-те амандмани на уставот, кои произлегоа врз основа на Охридскиот рамковен договор од 13 август 2001 година. Амандманите 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 и 17 станаа составен дел на највисокиот правно-политички акт на Македонија. Овие 15 амандмани на уставот на Македонија од 17 ноември 1991 година означија длабоки и суштински, би се рекло тектонски промени во уставниот поредок и политичкиот систем на државата. Македонија престана да биде национална држава на македонскиот народ. Првпат во историјата на конституционализмот е сменета една преамбула без да се донесе нов устав. Во новата преамбула, наметната со масивната надворешна интервенција на меѓународниот чинител, беа ревидирани историската меморија и историската вистина за државотворноста на македонскиот народ, потврдена со одлуките на Првото заседание на АСНОМ од 1944 година. Ноемвриските уставни амандмани од 2001 година „инсталираа“ „фабрички дефект“ во функционирањето на политичкиот систем преку воведувањето на „консензуалната“, „договорна демократија“ главно на „етничките поглавари“ на Македонците и Албанците. Таквата „договорна демократија“ ја претвори Македонија во непрогласена „двонационална држава“ со „отворена перспектива“ наместо унитарна држава да стане и „двокантонална федерација“, или можеби и конфедерација.
Посебно треба да се укаже на последиците од два од споменатите 15 амандмани од 2001 година: од амандманот 4 и амандманот 5. Со четвртиот амандман се смени преамбулата на уставот, а со петтиот амандман практично се воведе двојазичност во Македонија: покрај македонскиот јазик, официјален стана и албанскиот јазик со наведени случаи кога може да се употребува како службен, покрај македонскиот. Во својата научна статија „Дваесет години уставност на Република Македонија низ призма на споредбена анализа во регионите“ од 2011 година проф.д-р Христина Рунчева од Правниот факултет „Јустинијан Први“ од Скопје констатира дека со амандманот 4 се промени националниот карактер на македонската држава. „Граѓаните фигурираат во прамбулата на чело на текстот како конституенси (создавачи ) на македонската држава, македонскиот народ се дефинира како етнос, а националните малцинства од националности се трансформираат во делови од народи.“ – посочи Рунчева.
Говорејќи на 28 ноември 2014 година на тема „Контроверзите на мулти/етничката демократија“ на научниот собир во МАНУ по повод седумдесетгодишнината од одржувањето на Првото заседание на АСНОМ, академик Катица Ќулафкова ќе истакне дека уставните амандмани од 16 ноември 2001 година претставуваат коренито преустројство на уставот од 1991 година. „Скршнувањето што го направи Македонија во 2001 година е толку радикално, што може да се толкува како повреда на претходните уставни акти и поништување на усвоените аксиоми и идеали на македонскиот народ за своја национална држава … тестаментално формулирани во актите на АСНОМ (2.8.1944) и на Македонското научно и литературно другарство во Санкт Петербург (1902, 1903). … Системски е деградиран статусот на македонскиот народ во ‘еден од деловите на народите’, кои ја конституираат РМ, со цел да стане ‘етничка заедница’.“ – предупреди Ќулафкова на научниот собир, што е преточено и во нејзиниот научен труд потоа.
Според неа, со тие ноемвриски амандмани пред 24 години е фалсификувана историската вистина за улогата и правото на македонскиот народ да конституира самостојна држава и да го засили својот суверенитет и идентитет на меѓународен план. „Со ревизијата на ‘Преамбулата’ на Уставот на РМ е направена ревизија не само на темелниот концепт на државата и на нејзиното уредување туку е ревидирана и приказната за македонскиот народ и за неговата улога во конституирањето на македонската република од 1944. Со ваквата интервенција во уставниот акт за конституирањето на РМ се ревидира историската меморија, историската вистина, се врши коренита ревизија на македонската држава и на нејзиниот идентитет, но и на идентитетот на македонскиот народ.“ – заклучи академик Катица Ќулафкова пред 11 години.
Проф.д-р Лазар Лазаров од Институтот за национална историја од Скопје во 2007 година нагласи со споменатите уставни амандмани и посебно со четвртиот од нив македонскиот народ го изгуби правото на носител на државноста на Република Македонија. „Со Охридскиот рамковен договор и измената на преамбулата на Уставот на Република Македонија од 1991 година македонскиот народ го изгуби правото на носител на државноста во полза на граѓаните. Ваква примена на т.н. ‘консензуална експериментална демократија’ не постои никаде во светот, освен во Република Македонија.“ – напиша Лазаров во својата научна статија „Погледи на создавањето и развојот на македонската државност и уставност со посебен осврт на уставите по Втората светска војна“
„Консензуалната демократија“ има и друго име: „консоцијална демократија“. Тоа значи „договорна демократија“ врз етнички принцип, во македонскиот случај главно меѓу Македонците и Албанците. Во универзитетскиот учебник „Политички систем“ од 2023 година, заеднички со проф. д-р Јелена Трајковска-Христовска и доц. д-р Марко Кртолица од Правниот факултет „Јустинијан Први“, нивната колешка професорката по уставно право и политички систем д-р Рената Тренеска-Дескоска прецизно укажува каква „консензуална“, односно „консоцијална демократија“ „инсталираа“ „рамковните амандмани“ во македонскиот устав во 2001 година. Но и со какви последици.
„На консоцијалната демократија ѝ се забележува дека е недоволно ефикасна во постигнувањето стабилна и успешна власт, поради тоа прекумерната употреба на вето во одлучувањето од страна на малцинските групи може да доведе до целосен застој. Опасноста од употребата на правото на вето е можноста од тиранија на малцинството, а тоа право на вето го имаат сите малцински групи. Консоцијативната демократија се смета како опасна, затоа што ја слабее кохезијата во државата, односно води кон внатрешна конфедерализација на системот. Консоцијалната демократија е решение од ‘крајна нужда’ во државите, кои се соочуваат со сериозна опасност од распад по етничките шевови.“ – нагласува Тренеска-Дескоска.
Уште појасно кажано, Охридскиот рамковен договор и од него произлезените уставните амандмани од 16 ноември 2001 година вградија „фабрички дефект“ во уставот и во политичкиот систем: да функционира не на нормален начин како во другите развиени европски и светски држави, туку преку етнички договарања меѓу лидерите (читај: „етничките поглавари“ на Македонците и Албанците, а повремено и на другите етнички заедници. Па кога ќе се закараат за ова, или она етничко право, тогаш ќе „зачкрипи“, или напати и ќе запре, поточно ќе дојде до блокада и парализа во „машинеријата“ на донесување одлуки во државата. Македонија има поради уставните амандмани од 2001 година не само неефикасен политички систем, туку и внатрешен расцеп по етнички линии, со оглед на, како што предупреди професорката Рената Тренеска-Дескоска, „можноста од тиранија на малцинството“ кога тоа ќе го (зло)употребува правото на етничко вето преку принципите на бадинтер во донесувањето политички одлуки од интерес за албанската и другите етнички заедници.
Настојувањето да се попречи „тиранијата на мнозинството“, односно на Македонците, создаде уставно-политички простор за „забегување“ во другата крајност: „тиранија на малцинството“. А дали ова и се случуваше може секој да извлече свои соодветни заклучоци, посебно анализирајќи го бројот на министри од ДУИ во претходната влада на Заев, Ковачевски и Филипче, но и какви одлуки донесуваше партијата на Али Ахмети. Поради масивната интервенција на меѓународниот фактор во врска со конфликтот во 2001 година, олицетворен во тогашната администрација на САД и во ЕУ, како што забележа професорот Лазаров, Македонија се претвори во „експериментална лабораторија“ за уставни и политички опити со македонскиот народ и неговата држава.
Учествувајќи на 10 декември 2007 година во научната расправа во МАНУ, која се одржа на тема „Еволуција на уставниот систем на Македонија кон усвојување на уставниот Договор на ЕУ“, д-р Гордана Сиљановска-Давкова, тогаш професорка по уставно право и политички систем во Правниот факултет „Јустинијан Први“, истапи во својот научен реферат со констатацијата дека во 2001 година врз македонската држава беше спроведен „рамковен и уставен инженеринг“ во режија на меѓународната заедница.
„Основните решенија на Рамковниот договор беа обликувани така што преставуваа постконфликтна реконструкција на Македонија како слаба држава, во која меѓународните претставници се ‘градители на државата’, (‘state builders’), а граѓаните се ‘локални засегнати страни’ (‘local stateholders’)! Под притисок на сила, во услови кога дел од македонската државна територија беше надвор од контролата на македонските власти, беше сменет Уставот на Република Македонија. Првпат во историјата на конституционализмот е сменета една преамбула без да се донесе нов устав. ‘Меѓународната заедница’ активно учествува во внатрешната политика на Р. Македонија во рамки на градењето на државата, демократијата и мирот. Притоа е реална заканата Македонија да стане ‘држава без душа’ (‘soulles state’).“ – нагласи Гордана Сиљановска-Давкова во излагањето, што се преточи во научниот труд „Глобализацијата, демократијата и македонскиот рамковен и уставен инженеринг“
Во заклучокот Сиљановска-Давкова предупреди уште пред 18 години: „Со Рамковниот договор и со уставните амандмани од 2001 година македонското мултиетничко општество се преобрази во двонационална држава. Очигледен е расцепот меѓу Македонците и Албанците во смисла на два етнички, религиозно и јазично одвоени сегмента, кои речиси никаде не се вкрстуваат освен во општествениот статус. Македонија мора да гради интегративен модел на демократија, наместо консоцијална, ако сака да не ја доживее судбината на Кипар и на Либан, или за да не се соочи со белгискиот синдром.“
Авторот изнесува согледувања од сопствена уставно-политиколошка анализа, кои немаат никаква поврзаност со ниедна политичка партија во Република Македонија. Согледувањата на авторот не се став на редакцијата на „Експрес“).